اشتياق انصاري

اشتياق انصاري : اوڏ، مٽيءَ جا ڪوڏ



اھو، 1989 ع جي نومبر مھيني ۾ ، ڪابل نديءَ جي ڪناري تي صبح جو ٿڌڙو پھر ھو، جڏھن مون ھڪ ڊگهڙي جوان کي نيري رنگ جي برساتي جئڪيٽ ۾ ”سنڌوءَ جي سفر“ جي شروعات کان ٿورو اڳ ڏٺو. ڪليم لاشاريءَ منھنجو ۽ انور پيرزادي جو ھن سان تعارف ڪرايو ھو. اسان ٻئي گذريل رات جو تقريباً ٻي لڳي ڌاري ھن ھنڌ پھتا ھئاسون، ان وقت ھر ڪو پنھنجي پنھنجي تنبوءَ ۾ ھو، بس! ھڪ ڪليم ئي ھو، جنھن ان مھل پنھنجي گرم سيلپنگ بيگ ۽ تنبوءَ مان ٻاھر نڪري انور ۽ مون کي کيڪاريو ھو.

ڪليم صاحب تعارف ڪرايو، ”سائين اشتياق صاحب جن اسان جي ٽيم ۾ شامل آھن، پاڻ انجنيئر آھن، اُميد آھي ته ھن سفر ۾ سائين جن جون مھارتون اسان لاءِ ڏاڍيون ڪارائتيون رھنديون“ . ھي ھڪ مختصر ۽ رسمي تعارف ھو. اشتياق صاحب ھٿ ملايو ۽ چيو، ”سائين! سائين! “ ۽ پوءِ ھُـو خاموشيءَ سان اوڏانھن ھليو ويو، جتي سفر جي شروعات لاءِ درياھه ۾ ٻيڙيون لاھي، انھن جي ابتدائي آزمائش ورتي پئي وئي. نوجوانن جي ھڪ ٽيم اشتياق سان گڏ ھئي، ۽ ھُـو سڀ وڏي جوش جذبي ۾ ھئا. اشتياق صاحب سان پھرين ملاقات مھل، ھي ماڻهو مون کي ڪافي بي رُخو ۽ رُکي طبيعت وارو لڳو. مون کي ڪجهه ايئن محسوس ٿيو ڄڻ ھِن ٽيم ۾ اسان جو شامل ٿيڻ، ھن صاحب کي شايد پسند ڪونه آيو ھو.

انگريز چوندو آھي ته، ”پھريون تاثر، آخري تاثر ھوندو آھي“ پر ايئن چوڻ شايد وڌيڪ مناسب ٿيندو ته، ”پھريون تاثر ڪافي گھرو ھوندو آھي.“ انڪري، ٿيو ايئن ته سنڌوءَ جي سڄي سفر ۾ ھن صاحب سان ڪنھن به ڳالهه تي ڪا ”ڊيگهه‟ ڪونه ٿي، سفر دوران ھن سان جڏھن به ڪا ڳالهه ٻولهه ٿي، اھا انتھائي مختصر، ۽ رسمي حد تائين محدود رھي. سنڌوءَ جو سفر لاڳيتا ٽي ھفتا جاري رھيو، پر اھو ھن صاحب سان ٿيل پھرين ماقات مھل ”لاتعلق خاموشيءَ“ جو اثر ھو جو ھنن خوبصورت ويرانن جو ڊگهو ۽ پُر خطر درياھي سفر ھلي پورو ته ٿي ويو پر اسانجي وچ ۾ فاصلو برقرار رھيو.

ڏکين سفرن جي ھمسفرن جي اجنبيت جلد ئي قربت ۾ بدلجي ويندي آھي پر ھن صاحب جي طبيعت ۾ ڪا ايڏي خاصي خاموشي ھئي، ايڏي گهڻي خاموشي، جو مون کان به گهڻي! ھيءَ اشتياق صاحب جي تعريف آھي، يا گِلا! آئون نه ٿو ڄاڻان. پر ھاڻي ايترو سمجهان ٿو ته سنجيدهه تحقيقي ۽ تخليقي ادب جي سِرجڻھار لاءِ اھڙي ئي خاموشيءَ سان مشاھدو ڪرڻ ضروري آھي، جھڙي اشتياق وٽ آھي.

اشتياق وٽ فقط خاموش مشاھدو ئي نه آھي، ھن وٽ تحرير ذريعي اظھار جي ڏات سان گڏوگڏ اھا مُحبتي دل به آھي، جيڪا ھن کي ”مِٽيءَ ھاڻِي مخلوق“ سان ڳنڍي ٿي، ۽ انوکن موضوعن تي انوکي انداز ۾ لِکرائي ٿي. ان دلچسپيءَ جو پھريون مشاھدو مون کي ان مھل ٿيو ھو، جڏھن ’سنڌوءَ جي سفر‛ دوران اسان ’ڪيل‛ (Kel) قبيلي جي ھڪ بستيءَ ۾ پھتا ھئاسون. ان مھل به غالباً سندس ذھن ۾ اھو ئي سوال ھو ته ھي ماڻھو ڪھڙي قوم قبيل جا آھن، ۽ سندن ريتون رسمون ڪھڙيون آھن؟ ھيءَ به اوڏن جھڙي ڪا قديم قوم ھئي. مون کي ياد آھي ته ان ڏينھن علم جي ان شوق ۾ اشتياق ۽ سڄي ٽيم ايتريون گاريون کاڌيون ھيون جو جنمن لاءِ ڪافي ھيون. توھان پاڻ ئي اندازو ھڻي سگهو ٿا ته درياهه جي ڪناري تي ويران ٽاپن تي ويٺل ۽ سماج ۾ ڌتڪاريل ماڻهن جي پيٽ ۾ ايتريون تلخيون ته ضرورھونديون، جيتريون درياهه جي پيٽ ۾ مَڇيون ھونديون آھن.

درياهه جي سفر دوران اسان سنڌوءَ مان سون ڪڍندڙ ’ڪيريگرن‛ سان به مليا ھئاسون. اسان ھنن سان ڪلاڪ کن گذاريو ھو ۽ ھنن اسان کي پنھنجي ٽيڪنڪ جو عملي مظاھرو به ڪري ڏيکاريو ھو، پر اشتياق ان مختصر معلومات تي مطمئن نه ٿيو، ۽ ’سنڌو مھم‛ جي پڄاڻيءَ کان پوءِ ھڪ ڀيرو ٻيھر ’ڪيريگرن‛ وٽ ويو ھو. اشتياق ڪيل بستيءَ وارن ڏانھن به ويو يا نه ؟ اھا مون کي خبر نه آھي. ھاڻي جڏھن مون سندس تازو ڪتاب ’اوڏ، مِٽيءَ جا ڪوڏ‛ پڙهيو ته مون کي پڪ ٿي ته اشتياق جو ڪيل بستيءَ وارن سان به ڪو الستي رشتو ھو. کيس اھو رشتو نڀائڻ تي مبارڪ ھجي.

ڪتاب ’اوڏ، مِٽيءَ جا ڪوڏ‛ تحقيق کي ناول جي روپ ۾ پيش ڪرڻ جي يقيناً ھڪ ڪامياب ڪوشش آھي. مون کي خبر نه آھي ته ان ناول ۾ جنھن ڪُٽنب ۽ جن واقعن جو ذڪر آھي ، اھي ڪيتري حد تائين حقيقي آھن، پر سچ اھو آھي ته ڪتاب ھڪ تخليقي ناول جي حيثيت ۾ ٺيڪ ٺاڪ تاثر ڇڏيندڙ آھي. ان ريت اشتياق ٻه اھم ڪيا آھن، پھريون اھو ته ھن اوڏن جي نسلي ، تاريخي ۽ عقيدن جي دنيا تي تحقيقي مواد پيش ڪيو آھي، ۽ ٻيو اھو ته ھن سنڌي ادب ۾ ھڪ ناول جو اضافو ڪيو آھي. فني اعتبار کان ھي ھڪ ڏکيو چئلينج ھو، جنھن کي اشتياق سُٺي نموني نڀايو آھي. افسوس! آئون اوڏڪي ٻوليءَ کان بنھه واقف نه آھيان ، انڪري آئون ، ناول ۾ موجود ڪيترا ئي ڊائلاگ چڱيءَ طرح سمجهي نه سگهيس.

اشتياق صاحب سان ٻيو ڀيرو، مون کي ’رني ڪوٽ مھم‘ ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو. ھيءَ به ھڪ مشڪل مھم ھئي. سڄي ٽيم لڳاتار ڏھه ٻارنھن ڏينھن ، ڏيڍ ٻه ھزار فُٽن جون بلند ۽ وَر وڪڙ لاھيون چاڙھيون پنڌ ڪيو ھو، سو به فقط ٻه ويلا ماني ۽ سڄي ڏينھن ۾ پاڻيءَ جي فقط ھڪ بوتل تي! ان مھم دوران ئي اشتياق سان فيلڊ ۾ منھنجي سُٺي ورڪنگ رليشن شپ جُڙي، جيڪا اڄ تائين قائم آھي. اشتياق سان منھنجو ٽيون سفر بلوچستان جي لسٻيلي ۽ خضدار ضلعن ۾ رھيو. ان سفر ۾ اسان جو ’سچو مُرشد‛ سائين منير شاھه پير ذاڪري اسان جي رھنمائي ڪري رھيو ھو. سائين منير شاھه ۽ سائين جلال محمود شاهه اسان سان ’رني ڪوٽ مھم‘ ۾ به گڏ ھئا. بلوچستان ۾ ، منير شاهه اسان کي ديوانه، دُريجي، آري پير، آنڌار، ڇاپار جابلو سلسلا، ۽ سارونا ماٿريءَ ۾ ڪاساٽو، احمد بند ۽ پِير موناڳاڙه بند سميت کوڙ سارا قديم آثار ڏيکاريا ھئا.

اسانجو چوٿون اھم ساٿ ان وقت رھيو ، جڏھن اشتياق چوٽياريون ڊيم تي مقرر ھو. ان موقعي جو فائدو وٺي اشتياق صاحب مون کي سانگهڙ ضلعي جا ڪافي سارا آثار گهمايا، مُـنڍ جمڙائُو کان چِٽوڙي تائين ۽ فقير جي مڙھيءَ کان برھمڻ آباد تائين. جيڪي آثار، آئون اشتياق سان گڏجي گهمي نه سگهيس ۽ اڪيلي سر يا ٽيم جي ٻين ميمبرن سان ڏٺم، اھي آثار اشتياق انصاريءَ ھڪ ڀيرو ٻيھر پنھنجي اکين ڏٺي مشاھدي سان تحريري صورت ۾ گهمايا. ھن سنڌ جي ’ڪوٽ قلعن‛ جو قصو ڪجهه ان ريت کنيو آھي، ڄڻ ھر ھڪ قلعو ۽ ان قلعي جو ھر ھڪ بُرج پنھنجي جدا شخصيت رکي ٿو. اشتياق وٽ بيان جو انداز ئي نرالو آھي. توھان نئين ڪوٽ جي مکيه دروازي وٽ بيٺل برجن جو احوال پڙهي ڏسو! اھي بي ساهه اڏاوتون آھن يا زندھه ۽ جيئرا جاڳندا سپاھي ۽ جرنيل! ڄڻ رڻ ڀوميءَ ۾ ڪِرشن ۽ ان جي پويان اَرجن بيٺا ھجن!

” شاھڙ برج شاھي دروازي کي پنھنجي پاسي ۾ اھڙي طرح لڪايو بيٺو آھي جو ان تائين پھچڻ ته پري رھيو، ان ک�