اسـٽـوپـا جـا نـقـش

�ڪيي ڏانھن ڏٺو، ڪجھه مٿڀرو ھو. اتي ڪجھه لکيل ۽ چِٽيل ڏسي آئون اوڏانھن چڙھي ويس. بي ترتيب سنڌي صورتختيءَ ۾ لکيل ھو ، ” ھي ... گاھه نواب غيبي خان جو آھي. ‟ ان ئي پاراڻي وٽ ڪجھه ڏکيرڙي جاءِ تي ٻِٽين لِيڪن ۽ تمام وڏن سڱن سان سرھه اُڪيريو ويو ھو . ٿوري فاصلي تي ھڪ ٻيو جانور به شايد سرھه ئي آھي.

چِـٽَـن واري ڀَـرِ

پاراڻي تان لھي اسان اڳتي وڌياسون. ھاڻي نئه جو مٿئين پاسي چڙھندڙ اُڀار محسوس ٿيڻ لڳو ھو ۽ ان ھوريان ھوريان 90 درجن جو گولائي دار وڪڙ کائڻ شروع ڪيو. ھي وڪڙ تجويز ڪري رھيو ھو ته تيز رفتار نئه پنھنجي واٽ ۾ سامھون ايندڙ ڪنھن به رنڊڪ کي برداشت لاءِ تيار ڪونه ھئي. انڪري سامھون وارو جبل ڇِلجي ھڪ اھڙي اُڀي ديوار جي صورت وٺي بيھي رھيو ھو، جنھن تي ھڪ فٽ چڙھڻ جي گنجائش به ڪونه ھئي. سامھون بلند ۽ اُڀي ديوار ھئي جنھن تي 25-30 فٽن جي اوچائيءَ تي ٽن گروپن ۾ کوڙ ساريون تصويرون اُڪريل ھيون. ھر گروپ ۾ الڳ الڳ ڪھاڻي موجود آھي. ھي ھن ماٿريءَ جو تمام اھم ۽ آڳاٽو ڪينواس يا پئنل آھي. اھو ئي ڪينواس ان جاءِ کي ’چِٽن واري ڀَر‛ جي نالي سان شناخت ڏئي ٿو، جنھن جي ڪشش مون کي ھيستائين وٺي آئي ھئي.

پئنل – 1



ڪينواس تي تصويرن ۾ انسان، سرھن جا ڌڻ ۽ جھنگلي ڍڳا موجود آھن. انھن مان ٽي سرھه ۽ ھڪ جھنگلي ڍڳو مٿان کان ھيٺ ڪرندڙ حالت ۾ ڏيکاريا ويا آھن بلڪل اھڙي ئي ھڪ چترڪاري (پينٽنگ ۾) ھندستان ۾ ڀيم بيٽڪا وٽ آھي. ھن واديءَ ۾ ھن منظر نامو ان لحاظ کان ٻين منظرن کان مختلف آھي ته ھتي ھي اڪيلو مثال آھي جنھن ۾ جانورن جي شڪار جو مڪمل منظر ڏنل آھي. اڃا به دلچسپ ڳالھه اھا ته ان منظر ۾ ڪٿي به ڪا بندوق يا تلوار نظر نه ٿي اچي، جيتوڻيڪ ھن علائقي ۾ بندوق جي زماني ۾ به شڪار جو شوق وڏي پئماني تي جاري رھيو آھي. ان بنياد تي چئي سگھجي ٿو اھا چٽسالي بندوق ۽ تلوار جي زماني کان اڳ جي آھي. گھڻو ممڪن آھي ته اھو پٿر جي زماني جو مڪمل شڪاري دور ھجي! ھن منظر نامي ۾ ھڪ شڪاريءَ جي ھٿ ۾ تير ڪمان ڏسجي ٿو.

بنا ڪنھن شڪ شبھي جي ھي ھن علائقي جون سڀ کان قديم اُڪرون آھن. زماني سان گڏ نئه جو پيٽ اٽڪل 25 فٽ ھيٺ لھي ويو آھي. پر اھو حساب لڳائڻ سولو نه آھي ته ھن طاقتور نئه جو ترو ان حد تائين ھيٺ لھڻ ۾ ڪيترو وقت وٺي ويو ھوندو ڇاڪاڻ ته موسمي ۽ برساتي حالتون ھميشھه ھڪجھڙيون نه ٿيون رھن. ان عمل ۾ پڪ سان ڪجھه ھزار سال لڳي ويا ھوندا، ۽ انھن مان ڪن صدين ۾ جابلو ديوار جي کاڌ ۽ ڪورجڻ جو عمل ڪجھه وڌيڪ تيز رھيو ھوندو. اڃا به ايئن چوڻ مناسب ٿيندو ته انھن تصويرن جي اُڪر کان پوءِ ھڪ اھڙو دور به آيو ھوندو جڏھن زوردار بارشون پيون ھونديون. ھيءَ اُڀي ديوار پڪ سان نئه جي اھڙي ئي تيز ٽڪراءَ سبب اھا صورت وٺي بيٺي آھي.

راجستان جي موسمي حالتن جي اڀياس بابت ھڪ رپورٽ تجويز ڪري ٿي ته آخري پيليوليٿڪ دور (اڄ کان 10،000 سال اڳ) تمام خشڪ ۽ زوردار ھوائن جو زمانو ھو. پر، وچئين پيليوليٿڪ زماني ۾ وڏو آلو مرحلو آيو. اڀياس چوي ٿو ته مائڪروليٿڪ آبادين (9،500 سال کان اڳ) جي ٻئي مرحلي دوران حالتون تمام گِھميل ھيون، ايستائين جو سنڌو تھذيب ۽ سنڌو تھذيب کان آڳاٽي دور ۾ (3،000 کان 5،000 سال اڳ) حالتون گِھميل ھيون. پر پوِءِ، اھا فقط 3،000 سال اڳ جي ڳالھه آھي جو خشڪ دور ٻيھر قائم ٿيندو پيو وڃي.

عام طور آخري پيليوليٿڪ زماني جو عرصو 40،000 کان 10،000 ھزار سال اڳ سمجھيو ويندو آھي پر سنڌ ۽ بلوچستان جي حوالي سان مناسب تحقيق نه ٿيڻ سبب ڪو فيصلو ٿي نه سگھيو آھي. پٿر جو وچون دور عام طور 10،000 کان 5،500 قبل مسيح سمجھيو ويندو آھي. بھرحال، چِٽن واري ڀَر تي موجود نقاشي ھن علائقي ۾ شڪاري دور جي سرگرميءَ ڏانھن سُٺو اشارو آھي.

کيرٿر ۾ شڪاري دور جي ثبوت ۾ ’چِٽن واري ڀَر‛ جو اھو منظر پيش ڪري سگھجي ٿو جنھن ۾ ڇھه ماڻھو ھڪ جھنگلي ڌڻ کي گھيرو ڪري ھيٺ اونھي کاھيءَ ڏانھن ھڪليندا نظر اچن ٿا. فقط ھڪ ماڻھوءَ جي ھٿ ۾ تير ڪمان محسوس ٿئي ٿو. ھُو ھڪ سرھه تي تير ڇوڙيندو نظر اچي ٿو. ھي سڄو منظر نامو گھٽ ۾ گھٽ ٻه مقبول شڪاري طريقا تجويز ڪري ٿو. 1- پٿري دور جي ھنن ماڻھن نه رڳو تير ڪمان سان شڪار ٿي ڪيو پر 2- ڌڻن کي ھڪلي اونھين کاھين ۾ ڪيرائي شڪار ڪرڻ جا به ماھر ھئا، جو ھڪ ئي ڪوشش ۾ ٻه ٽي جانور ماري ٿي وڌائون.

ايئن ٿو لڳي ته ھي شڪاري لوڪ برفاني دور ۾ رھندا ھئا پر سنڌ ڪڏھن به برف ھيٺ ڪونه آئي آھي. وڌ ۾ وڌ ايئن ٿيو ھوندو ته ان زماني ۾ سنڌ جا اونھارا به اڄوڪن سيارن جھڙا ھوندا ۽ بھتر برساتن سبب کيرٿر ايئن سائو ھوندو جيئن ھاڻي چؤماسن کان پوءِ نظر ايندو آھي.

اھا نقاشي مڪمل ’حقيقت نگاري‛ تي مشتمل آھي. پئنل جي ان حصي ۾ ڪو به ديومالائي ڪردار نه آھي، بس ھڪ سڌو سادو شڪاري منظر آھي، جيڪو پيليوليٿڪ انسان جي سوچ مطابق آھي. ھن ڪينواس ۾ ڪُتو به ڏيکاريل نه آھي جيڪو شڪار دوران انسانن جو اھم مددگار ھوندو آھي. انڪري شڪ ٿئي ٿو ته خاص ڪري نقاشي ان وقت جي آھي جڏھن اڃا ڪُتو به پالتو ڪونه ٿيو ھو. (ڪتو 12،000 ق م ۾ پالتو ٿيو ھو).



پئنل – 2



ھڪ ديو قامت ھستي ننڍن ننڍن ڪاٺي نما انسانن جي وچ ۾ بيٺل آھي (خاڪو: ) ديوتا نما ھن ھستيءَ کي گوڏن تائين ڪُشادو لباس پاتل آھي ۽ مٿي تي ڪنھن قسم جو غير واضح ڇَٽ به محسوس ٿئي ٿو. شايد ھي ان دور جو ڪو ديوتا، جادوگر يا سردار آھي جنھن جو جسم مناسب نموني ڍڪيل آھي. ان ديو قامت ڪردار جي ڀرسان











ھڪ ٻي انسان نما اڌوري صورت کي به لباس پھريل آھي. باقي ماڻھو ڪاٺي نما ۽ ۽ بي لباس آھن. لباس بابت غالب امڪان آھي ته اھو شڪار ڪيل جانورن جي کلن مان ٺھيل آھي ۽ ان وقت ڪپھه يا اُن جي ڪپڙي جو باقاعدي تصور ڪونه ھوندو. البت ان ٿڌي دور ۾ انسان کي جسم ڍڪڻ جي ضرورت ۽ ستر پوشيءَ جو احساس ٿيو ھوندو. هن قسم جون ديو قامت شبيهون پاڪستان جي اترين علائقن ۾ به ملن ٿيون. پر انهن کي ’ڪائناتي هستيءَ‘ جي حيثيت سان ڏٺو وڃي ٿو.



پئنل – 3

هي ڪينواس سرھن جي ڌڻ تي مشتمل آھي. ان ئي ڌڻ ۾ وڏي ڪونهٽ وارو هڪ ڍڳو به چٽيل آهي جنهن جا هلالي سِڱ مٿي اڀا هئڻ بدران اڳتي نڪتل آهن. سمورن سرهن جا سڱ نمائشي حد تائين مٿي ۽ پوئتي وريل آهن. فنڪار سرهه جي منڍيءَ کي بنهه نظر انداز ڪيو آهي البت سڀني جانورن جو تناسلي عضوو نمايان آهي.





نئه جي ڀيٽ ۾ پنڌ هلندي ھاڻي تقريباً يارھن وڄي چڪا ھئا ۽ ھي ڊاٻي جو وقت ھو. اسان صبح جو سوير ناشتي کان سواءِ نڪتا ھئاسين، انڪري چِٽن واري ڀر وٽ نئه جي پيٽ ۾ ويھي رھياسين. ڪنھن نوجوان گول پٿر چونڊي عارضي آتش دان ٺاھيو، بلڪل ايئن جيئن پٿر جي دور ۾ لاڏائو لوڪ ڪندا ھوندا. چُلھه ٻاري چانھه ڪاڙھي بسڪوٽن سان ھيانءَ جَھل ڪئي سون. اسان ايترو سفر ڪونه ڪيو ھو، جيترو وقت لڳو ھو. ھر ھڪ اُڪر کي سمجڻ ۽ فوٽو گرافيءَ ۾ مناسب وقت لڳي ٿي ويو. اسان جون نظرون ھر ھڪ ڇِپ ۽ ا�