اسحاق انصاري

اسحاق هڪ ياتري : ڌرتي هڪ تيرٿ



هڪ ڀيري، جڏهن شيخ اياز، ابراهيم جويو صاحب ، جمال ابڙو ۽ ڪجهه ٻيا صاحب ٿر گهمڻ ويا هئا، تڏهن وڏي ڄمار واري هڪ ٿريءَ هنن کان پڇيو،

”جيڪا شئ پيدا ٿئي ٿئي، وڌي ٿي، ۽ مري ٿي توهان ان کي جيئري شئ چوندؤ يا نه؟“ سڀني چيو ته ”هائو! ايئن ئي آهي!“

” ته پوءِ آئون چوان ٿو ته عقل به جيئري شئ آهي، جيڪا ڄمي ٿي، وڌي ٿي ۽ مري ٿي ... جيڪا شئ جيئري آهي اها ڪٿي نه ڪٿي ته رهندي هوندي؟ ڪٿي نه ڪٿي مرندي به هوندي، ڪجهه نه ڪجهه ته کائيندي به هوندي! ... هاڻي ٻڌايو ته اها رهي ڪٿي ٿي؟ وڌي ڪٿي ٿي؟ مري ڪٿي ٿي ۽ کائي ڇا ٿي؟“

پوءِ هن پاڻ ئي جواب ڏنو، ”عقل رهي ٿو اتي، جتي چار (ڄڻا) هجن. وڌي ٿو ڪچهريءَ ۾، مري ٿو اڪيلائيءَ ۾، ڀڄي ٿو اتان جتي ڪو سمجهي ته فقط آئون ئي ڏاهو آهيان ... ۽ عقل جي خوراڪ آهي، ڏُک! “

اجتماعي شعور جو اهو سبق سنڌ جي ڏاهن کي هڪ عام ٿريءَ وٽان ان وقت مليو، جڏهن هو سير سفر تي نڪتا (اها ڳالهه مون کي بابا ٻڌائي). سفر نامن اسان کي گهڻو علم ڏنو آهي، اهي سڌا مشاهدا آهن ۽ عوامي شعور سان سڌي رابطي جو ذريعو آهن.

هر ماڻهو هڪ ياتري آهي. هرڪو ماڻهو پنهنجو جيون جيئي ٿو ۽ هڪ وڏي ميلي ۾ اڪيلو ڦِرندو رهي ٿو. هن ڌرتيءَ تي ماءُ جي جهوليءَ کان ڌرتي ماءُ جي جهوليءَ تائين هُو هڪ ڊگهو سفر ڪري ٿو، جنهن ۾ کوڙ سارا باب ٿين ٿا. آئون هر ماڻهوءَ کي جوڳيئڙو سمجهندو آهيان جيڪو پنهنجي وقت تي هن ڌرتيءَ جي تيرٿ ياترا تي اچي ٿو ۽ جوڳيئڙن وانگر جبل، سمنڊ ۽ صحرا جهاڳي ٿو. هر ڪو ’اوڊيسيس‘ وانگر نت نئين منزل تي ڪنهن اجگر سان ويڙهه کائي ٿو، ڪنهن ’سائڪلوپس‘ کان جند ڇڏائي ٿو، يا وري هو ڪٿي ڪن دنياوي طلسمن ۾ سحرجي وڃي ٿو.

هر ماڻهو ڪنهن لاڳيتي جاکوڙ ۾ رهي ٿو ۽ ان دوران هو ڪجهه ڏسي ۽ پرکي ٿو. اهي سڀ تجربا ٻين تائين پهچڻ گهرجن، ڇاڪاڻ ته انهن گڏيل تجربن جي بنياد تي ئي اسان جو گڏيل شعور قائم ٿئي ٿو. هيءَ ڌرتي ڏاڍو عجيب تيرٿ آهي، جيڪو اڃا پوريءَ طرح ايڪسپلور نه ٿيو آهي. اسان مان ڪي ٿورا ماڻهو ’ديس ديس‘ جو خبرون آڻين ٿا، ڪي ٿورا ماڻهو اونداهين غارن ۾ لهن ٿا، ۽ ڪي ٿورا ماڻهو الطاف شيخ، اشتياق انصاري ۽ اسحاق انصاري ٿين ٿا، جيڪي اڄوڪي دور جي چئن درويشن وانگر پنهنجا مشاهدا اسان تائين پهچائين ٿا.

اسحاق پنهنجي ڪتاب ۾ خوبصورت ڳالهه چئي،”حدون اورانگهڻ جي سُتي بابا اسان کي ننڍي هوندي ئي وڌي هئي!“ سچ آهي ته جيستائين ماڻهو پنهنجي ذات جي حدن مان ٻاهر نٿو نڪري ، تيرٿ ياترا ڪري ئي نٿو سگهي! حد اورانگهبي ته نوان منظر نظر ايندا، نوان رنگ، نوان ڍنگ، نيون ٻوليون، نيون تهذيبون ۽ اهو سڀڪجهه نظر ايندو، جيڪو اسان لاءِ نئون آهي، ۽ اسان لاءِ خوشي ۽ شوق جو سبب بڻجي ٿو.

هي تيرٿ، جنهن کي توهان ’دنيا جو گولو‘ ٿا چئو، تمام وسيع آهي! آئون ته سڄي عمر جا سفر ڪري به سنڌ جا سفر کٽائي نه سگهيو آهيان. خبر نه آهي ته الطاف شيخ، ۽ انصاري برادران دنيا ڪيئن کٽائي سگهيا!

مون سنڌ جي صحرائي تيرٿن جون ياترائون 1971ع کان شروع ڪيون، جڏهن آئون اڃا 17 يا 18 سالن جي ڄمار جو هئس. ۽ اها به منهنجي خوشقسمتي هئي ته مون پنهنجا ابتدائي سفر جمال ابڙي ۽ شيخ اياز جي صحبت ۾ ڪيا. هُو ويرانن ۾ ڪيئن رهندا هئا ۽ معلومات ڪيئن جمع ڪندا هئا ۽ ڪهڙي گفتگو ڪندا هئا؟ اها منهنجي فيلڊ ٽريننگ هئي.

پر، هيءَ سنگت مون کي گهڻو پوءِ ملي! جوڳين جو ساٿ گهر ويٺي نه ملندو آهي. صحرا جو رخ ڪبو ته صحرا گرد به ملندا. ايئن ئي مون کي تاج صحرائي مليو، ايئن ئي سائين حاڪم علي شاهه، انور پيرزادو، ڪليم لاشاري، اشتياق انصاري، اسحاق ۽ محمد علي قادري مليا.

اهي صاحب جڏهن سفرن ۾ ساڻ رهن ٿا ته هر نئون منظر هر ذهن تي مختلف رنگ پلٽي ٿو، هر ذهن تي انوکا راز پڌرا ڪري ٿو، ۽ ڪائنات جي ظاهري ويرانن مان علم جا خوبصورت صحرائي گل ٽِڙڻ لڳن ٿا. اسحاق انصاريءَ اها ڳالهه ڪجهه هنن اکرن ۾ بيان ڪئي، ”ساڳيا منظر، ساڳيا لقاءَ جڳهين جي بدلجڻ سان هڪ ٻِي ڏِک ڏين ٿا، اهو به محسوس ٿيو ته ڪجهه ڪلو ميٽرن جي فاصلي سان ماڻهن جي روين ۽ قصن ڪهاڻين ۾ به فرق اچي وڃي ٿو.“

اسحاق جي مشاهدن تي ٿورو ئي غور ڪندؤ ته ڇرڪ نڪري ويندو. هيءُ شخص به چئن درويشن مان ڪو هڪ لڳي ٿو، جيڪو ڪن طلسمي ماحولن مان لنگهي آيو آهي،

”ڪوٽ ڏجي ڪنهن جادوگر جي شوڪاري تي پنڊ پهڻ ٿيل لڳندي هئي، ماڻهن ۾ عجيب اداسي هئي، ڪڏهن ٽهڪ نه ٻُڌبو هو، هر ماڻهوءَ جي هٿ تي پيٽِي ٻَڌل بُلبل جي شڪل ۾ هڪ دنيا ويٺل ... هنن جون تشبيهون به بُلبل سان لاڳاپيل“

مون کي ته اڄ به هن سڄي تيرٿ ۾ اهڙا ئي طلسمي منظر نظر اچن ٿا.

گوتم ٻـُڌ وانگر آئون به ”زندگي، ڏک ئي ڏک!“ سمجهندو رهيو آهيان. اهي ڏک اسان کي تڏهن نظر اچن ٿا جڏهن اسان پنهنجي ذات جي حد اورانگهي ٻاهر نڪرون ٿا، ٻين اکرن ۾ پنهنجي ذات جي نفي ڪريون ٿا.

جنهن ماڻهوءَ کي فقط پنهنجيون ذاتي محروميون نظر اچن ۽ هُو انهن محرومين ۾ پاڻ کي غرق ٿيندو محسوس ڪري، ان ماڻهوءَ کي پنهنجي اندر جي تهه خانن مان نڪري پنهنجي چوڌاري موجود ماحول ڏسڻ گهرجي، گوتم ٻڌ وانگر دنيا جي ڏُکن جو مشاهدو ماڻڻ ۽ شعور جي حصول لاءِ ٻاهر نڪرڻ گهرجي.

ان ئي ”زندگي ڏُک ئي ڏک!“ واري ڪيفيت ۾ مون هڪ ڀيرو محترم استاد جِي ايم مهڪري کان پڇيو هو، ”ڇا اهو سچ آهي ته دنيا ۾ خوشي نالي ڪا به شيءَ ڪونه آهي؟“ مهڪري صاحب چيو هو، ڪجهه معلوم ٿيڻ جو احساس وڏي ۾ وڏي خوشي آهي ... جڏهن تون جبلن ۾ ويندو آهين ... ۽ تو کي ڪا نئين ڳالهه معلوم ٿيندي آهي، ڇا تڏهن به تنهنجي دل اُڇل نه کائيندي آهي؟ ... اها اصل خوشي آهي. ... ڇا تو آرڪمڊيز جو قصو نه پڙهيو آهي جيڪو ڪجهه معلوم ٿيڻ جي خوشيءَ ۾ بازار ۾ بي لباس ڊوڙيو هو ، ۽ چوندو ٿي ويو ،”مون کي معلوم ٿيو ... مون کي معلوم ٿيو!“ ڊاڪٽر صاحب مون کي لاجواب ڪري ڇڏيو هو.

ڊاڪٽر اسحاق انصاري به ايئن ئي هن تيرٿ ياترا ۾ هر هنڌان معلومات ميڙي رهيو آهي، اسحاق پاڻ چوي ٿو ته، ”هر نئين جاءِ تي پاڻ کي ننڍڙي ٻار جيان محسوس ڪندو اهيان، هر شيءِ منهنجي سامهون نوان رنگ کڻي ايندي آهي، ۽ هڪ سوال جو جواب ٻيو سوال اٿاري ويندو آهي.“ اسحاق معلومات حاصل ٿيڻ جي احساس جون خوشيون ماڻي رهيو آهي، ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته اها معلومات سڀني تائين پهچائي رهيو آهي.

اها ئي جستجو آهي، جيڪا موجود آهي ته ياتري به آهي! جستجو نه آهي ته پوءِ نه هي تيرٿ آهي ۽ نه ان جو ياتري!.





اسحاق انصاري : پُر اِسرار نِ