اسان سڌري ويا آهيون

هڪ ڀيري چنگيز خان جي لشڪر واري تربيتي آکاڙي م ٻن سپاهين هڪ ٻي کي ٻک وجهي ڪيرائڻ جي ڪوشش پئي ڪئي. ٻئي وڏا جنگجو جوان هئا، زور ڏيئي ڏيئي نيٺ هڪ ڄڻي ٻئي کي دسي وڌو ته تماشو ڏسندڙ ٽئين جنگجوءَ کان اوچتو ٽهڪ نڪري ويو. اتفاق سان چنگيز خان آکاڙي جو معائنو ڪرڻ اچي نڪتو؛ جنگجوءَ کي کلندو ڏسي ٽامڻي وٺي ويس. ڀري جو دوڙ وارو ٺونشو هنيائينس ته همراهه بولاٽي کائي وڃي ڪريو. جنگجو، پاڻ سنڀالي چڙ مان وٽ سٽ کائي اٿيو ته چنگيز ڪڙڪو ڪري چيس، ” ياد رک، منگول کلندا ناهن!“

هڪ منگول کي اسان به سڃاڻون. نالو گل خان مغل اٿس پر سڀ کيس گل خان منگول چون. هي مسڪين قسم جو منگول آهي ۽ ڳالهه ڳالهه تي ٽهڪ ڏيندو آهي. شڪر ڪندو آهي ته هو چنگيز خان جي دور م نه ڄائو. سندس خيال آهي ته گهوڙن جي پٺ تي بيابان لتاڙي ماڻهو مارڻ کان بهتر آهي ته پيدا ئي نه ٿجي. جڏهن کائنس پڇيو ويو ته خان گل خان منگول تون پنهنجي اڳواڻ جي هدايت ڇو وساري ويٺو آهين؟ ته چيائين، ”ادا اسان هاڻي سڌري ويا آهيون.“

گل خان منگول جي هن اٻهرائيءَ واري جملي ۾ وڏو تاريخي سچ آهي، سچ پچ ته مرڪ سڌريل هئڻ جي نشاني آهي. جيڪا اڻسڌريلن وٽ نه هوندي آهي. چنگيز خان وٽ ٻانهن جو ٻل هو پر گل خان وٽ سيني ۾ دل آهي؛ تمام ڪمزور ۽ حساس.

گل خان جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن هو نه کلندو ته مري پوندو. چنگيز خان جي راءِ ابتڙ هئي. سندس خيال ۾ کلڻ ۽ مرڪڻ سان نفيس جذبا اڀري ماڻهوءَ کي ڪمزور ڪري ٿا ڇڏين ۽ ماڻهو مري پوي ٿو.

گل خان جو خيال آهي ته هو سڌريل منگول اهي تنهنڪري هو کلي ٿو. پر جيڪڏهن خان اعظم چنگيز خان کان خان گل خان منگول بابت راءِ وٺي ته چوندو، ”جيڪڏهن عقاب طبيعت مٽائي ڳيرو ٿي پوي ته مان کيس عقاب مڃڻ لاءِ تيار ناهيان.“

چنگيز خان جي اها ڳالهه هڪ حد تائين صحيح به آهي. ڇاڪاڻ ته هن زماني ۾ گل خان منگول جهڙن ڳيرن جي ڪير نٿو ٻڌي. هر ڪو کائنس جهٽ هڻي ڪجهه نه ڪجهه ڦري ويندو آهي ۽ هو هڪ هڪ کي دانهن ڏيندو وتندو آهي. انهن سڀني ڏاڍاين جي باوجود خان گل خان منگول لوهي ٽوپ مٿي تي رکي گهوڙي تي لانگ ورائي اگهاڙي تلوار نچائڻ نٿو چاهي. چوي ٿو، ”مارڪٽ ۾ ڇا رکيو آهي خدمت ڪيو ماڻهن جي، خدمت!“

سڌريل منگول ۽ چنگيز خان جون ڳالهيون پنهنجي جاءِ تي، پر انساني علمن جي ماهرن ۽ عقل ۾ اڪابرن جي راءِ ۾. ماڻهوءَ هزارن لکن سالن جي عرصي ۾ هوريان هوريان وحشي پڻي کان نفاست ڏانهن سفر ڪيو آهي.”تنهنڪري ڏند ڪرٽڻ ڇڏي هاڻي مرڪڻ لڳو آهي. ڏاڙهڻ بدران ٽهڪ ڏيڻ لڳو آهي. ڪچو گوشت ڇيڇاڙڻ بدران سيڪي، پچائي، مصالحا لڳائي، ڇرين ڪانٽن سان ۽ سماجي ضابطن ۽ قاعدن هيٺ کائي ٿو. ٻيو ته ٺهيو انسان جبلي ۽ جنسي خواهشن جي پورائيءَ مهل به مڪمل جانور ته رهيو آهي. هو، هاڻي باقاعدي پيار ڪري ٿو، محبت ناما لکي ٿو، وڏي ڳالهه ته محبوب جي حسن تي شاعري به ڪري ٿو.

ڇاڪاڻ ته ماڻهو فطرت ۾ ترقي پسند آهي تنهنڪري هن همعصر مخلوقن جي ڀيٽ ۾ مهڙ کان هيل تائين وڏيون ترقيون ماڻيون آهن، جن مان سڀ کان اهم شعور ۽ نفيس جذبن جون ترقيون آهن. پر بدقسمتيءَ سان ڪڏهن ڪڏهن شعور کي غلط دڳ تي به استعمال ڪيو ويندو آهي. جنهن سان نفيس جذبن جو به استحصال ٿيڻ لڳندو آهي. اڄ به ڪن ڪن ماڻهن جي اندر ۾ اوائلي وحشي جانور جيئرو ٿي پوندو آهي ۽ ان وٽ نفيس جذبن جو ڪو قدر نه هوندو آهي. بس، سماج جي گڏيل ترقيءَ سبب پلئه پيل شعور جي آڌار تي جبلي وحشي پڻي کي نئين ڍنگ سان استعمال ڪندو آهي ۽ انسان ذات ڏک ۾ ڀرجي ويندي آهي.

تاريخ جي ڦيٿي جي اڳتي وڌڻ کانپوءِ منگول قوم به هاڻي وحشي نه رهي آهي. بلڪه اها شعور توڙي نفيس جذبن ۾ ايتري ترقي ڪري چڪي آهي جو دنيا جو ٻيو ڪامياب پورهيت انقلاب منگوليا ۾ آيو. اڄوڪي دنيا جي سڌريل منگوليا ۽ منگول؛ چنگيز خان جي حڪمن جي ابتڙ مرڪي رهيا آهن.

انسان ۽ جانور ۾ بس اهي ئي ٻه فرق آهن. انسان شعور رکي ٿو ۽ ٽهڪ ڏئي ٿو. (ٽهڪ مان مراد نفيس جذبا ۽ انهن جو نفيس اظهار آهي) جانور ٽهڪ ۽ اوڇنگارون نه ڏيندا آهن.

اهي انسان، جن جي اندر جو وحشي جانور ڳنڍيل هوندو آهي. اهرن نفيس جذبن کان مهروم هوندا آهن. بدقسمتيءَ سان، ڇاڪاڻ ته نفيس جذبن واريون قوتون من پسند هونديون آهن تنهنڪري وحشي جبلت واريون قوتون انهن کي ڏاڍ گهاءَ رسائينديون آهن. قديم تاريخ جو شهر مونهينجو (دڙو) ۽ ان کانپوءِ ديبل اهڙن زخمن جون وڏيون شاهديون آهن، جن کي وچ ايشيا جي اڻسڌريل قومن ۽ شاهه خوارزم تباهه ڪيو. سنڌ جون نفيس جذبن واريون پر امن قوتون اڄ به گهاءَ گهاءَ آهن ۽ گهاءَ گهاءَ تي آهه سان گڏ گل خان منگول وانگر مرڪي به رهيون آهن. انسان جي اها ترقي به ڪيڏي نه عجيب ترقي آهي!

(هيءَ سين آچر 12 جون 1988ع، هلال پاڪستان ڪراچي)